Türkiye’de Bütçe Hakkının ve Bütçe ilkelerinin Gelişimi

Tanzimat Öncesi dönem

I.Orhan döneminde tımar sahipleri, kendi birimlerindeki mali işlere bakar, giderlerin yapılmasını denetler ve defterlerde belirtilen vergileri tahsil ederdi. I.Murat zamanında ilk maktu ( sabit miktarlı) vergi uygulaması başlamıştır.

İstanbul’un Fethinden Tanzimat’a kadar olan dönem

II. Beyazıt zamanında, savaş giderlerini karşılamak için dinsel esaslı olmayan tekalif-i örfiye adlı örfi vergilerin alınmış. Tüm örfi vergileri ve nasıl dağıtıldığı tevzi defterlerinde gösterilir. IV. Selim(Yavuz), israfa olanak tanımamak için bakı kulları adlı yeni bir denetçi memur örgütü kurmuş. I.Süleyman(Kanuni) Kavanin-i Süleyman adlı kanunlarla maliyeye, eğitime ve örgütlenmeye ilişkin düzenlemeler yapmış.

Tanzimat öncesi mali sistemin genel özellikleri

1. Şer’i vergiler : İslam hukuku esasına dayalı vergiler. Zekat,öşür,haraç ve cizye.
   1. Cizye : müslüman olmayan erkeklerden alınan şahsi bir vergi.
   2. Öşür : ürünün onda biri kadarının vergi olarak ödenmesidir.
2. Örfi vergiler: savaş gibi olağanüstü harcamaları karşılamak, idari ve yerel ihtiyaçları gidermek için konulan vergiler.

Tımar sistemi : Geçimlerine yada hizmetlerine ait masrafları karşılamak üzere, asker veya memurlara belirli bölgelerden kendi nam ve hesaplarına vergi tahsil etme yetkisidir. Hem gelir toplama, hem de harcama yapma yöntemidir. 1808’de Türklerin Magna Carta’sı diye adlandırılan Sened-i İttifak imzalandı. Bu belgeyle padişah adil ve eşit vergiler salmaya söz verir.

Tanzimat Fermanı

Mali sistemde ve yönetimde bugünkü merkeziyet yöntemi Tanzimat ile başlamış. Tanzimat ile mali yönetim bir bakanlık şeklinde örgütlenmiş. Bütçeden hiç bahsedilmez. Islahat Fermanı, vergilenme ve benzeri yükümlülüklerde sınıf ve mezhep ayrılığına gidilmemesi, yolsuzlukluk yapılmaması, vergilerin toptan değil parça parça alınması ve saraya ait yıllık gelir ve giderlerin defterlerinin tanzim edilmesi öngörülmüş. Daha sonra Islahat-ı Maliye Komisyonu kuruldu.

1876 Anayasası, II. Meşrutiyet Dönemi ve Bütçe

Adalet Fermanıyla, yürütme gücünün hukuksal düzenlemeler üzerindeki etkisinin kaldırılması, salınacak vergi ve resimlerin adil olması, askeri ve sivil yöneticilerle memurlara adil ücretler verilmesine ilişkin esaslar getirilmiş. 1876 Kanun-i Esasi’si, birçok maddesinde bütçe usullerini, gelirleri ve giderlerini düzenleyen hükümleri  içermektedir. Ülkemizde “bütçe hakkı”nın ilk kez kabul ve ifade edildiği belge 1876 Anayasası olmuştur. Bu Anayasa ile birlikte padişah, dönemin meclisinin bütçeyi onaylama hakkına sahip olduğunu kabul etmiştir. Ancak, bu Anayasa’nın öngördüğü hükümler 2. Meşrutiyete kadar hayata geçirilememiştir. 2. Meşrutiyetten sonra çağdaşanlamda ilk bütçe hazırlanmış ve uygulanmıştır.

Cumhuriyet Döneminde bütçe hakkının ve ilkelerinin gelişimi

1921 Anayasası ve bütçe

Hakimiyet millete verilmiş. Bütçeye ilişkin ayrıntılı hükümler yok.

1924 anayasası ve bütçe

Bütçe hakkına ayrıntılı yer veren ilk anayasadır. Bu Anayasa Büyük Millet Meclisi’nin, bütçenin incelenmesi ve onayı gibi görevlerini belirlemiştir. 1924 Anayasası’ndaki bu düzenlemeler bütçe hakkının tam ve açık ifadeleridir.

1961 anayasası ve bütçe

Osmanlı imparatorluğu, T.B.M.M. Hükümeti ve Cumhuriyet devri anayasalarının sahip olmadığı bir

özellik sonucu ilk defa referandum ile kabul edilmiş bir Anayasadır. Bu Anayasada TBMM’nin belirli bir dönem için bütçeleri onaylama ve denetleme ile ilgili hükümleri  bütçe hakkını vurgulamaktadır.

1982 Anayasası ve bütçe

1982 Anayasası’da bütçe hakkı ile ilgili hükümleri düzenlerken, bütçe süreç ve uygulamasında farklı kuralları koymuştur. 1982 Anayasası, 1961 Anayasasına göre bütçeyle doğrudan ilişkili düzenlemeler daha ayrıntılı hale getirilmiştir. Referandumla kabul edilmiş.

5018 sayılı Kanun çerçevesinde Türkiye’de kamu kesimi

Genellik ve Birlik ilkeleri ve Türk Bütçe sistemi

Türk bütçe sistemi, ortak olarak merkezi yönetim bütçesi denilen ve kanunla düzenlenen genel ve özel bütçelerle, yerel hizmetleri görmekle yükümlü kamu tüzel kişileri olan mahalli idare ve düzenleyici ve denetleyeci kurumların bütçelerinden oluşur. Genellik ve birlik ilkeleri, başlıca aykırılıklar, döner sermayeli kuruluşlar, sosyal güvenlik kuruluşları ve fon uygulamalarıdır.

Genel Bütçe

Yasama, yürütme ve yargı organlarının bütçesini anlamına gelir. Bu organların kurum ve kuruluşları genel bütçeli idareler olarak adlandırılır. Tam kamusal mal ve hizmetleri üretirler, finansmanları da vergilerle yapılır. Hazine birliği ilkesine uygun kuruluşlardır. Bu idareler 5018 sayılı yasaya ekli I sayılı cetvelde yer alırlar.

Özel bütçeli idareler, Mahalli İdareler,Döner Sermayeler, Bütçe dışı fonlar, Sosyal güvenlik kuruluşları, K.İ.T’ler

Özel bütçeli idareler, yarı kamusal mal ve hizmet üretirler. Örn: Sivil havacılık genel müdürlüğü, gençlik ve spor genel müdürlüğü ve üniversiteler. Ayrı tüzel kişiliğe sahiptir. Belli ölçüde özerkliğe sahiptir. Kendi gelir kaynakları vardır, nakit idarelerini kendileri yürütür. Genel bütçeden katma bütçelere yapılan hazine yardımı Maliye Bakanlığı’nın transfer harcamaları içinde yer alır. Ülkemizde katma bütçeli

idarelerin genel olarak temel gelirini hazine yardımı oluşturmaktadır. Genel ve katma bütçeli idarelere bağlı olarak çalışan, ticari ve sınai nitelikte faaliyette bulunan fon işletmelerine döner sermayeli işletme adı verilir. Döner sermayeli işletmelerin bilançoları Maliye Bakanlığı ve Sayıştay tarafından denetlenmektedir. Bütçe dışı fonlar,geliri ve gideri bütçe içinde yer almayan ve temel bir bölümü mali mevzuata bağlı olmayan kaynak ve harcama dengeleridir. Türkiye’de sosyal güvenlik kuruluşları (Emekli Sandığı, SSK ve Bağ-Kur) sosyal güvenlik hizmetlerini bütçe dışında primli sisteme göre yürüten ve gelir gider açıklarını genel bütçe transferleri ile kapatan kuruluşlardır. Kamu iktisadi teşebbüsleri iktisadi devlet teşekkülleri ve kamu iktisadi kuruluşları olarak ikiye ayrılmaktadır. İktisadi devlet teşekkülleri, sermayesinin tamamı devlete ait, iktisadi alanda, tamamen ticari esaslara göre faaliyet gösteren kamu iktisadi teşebbüsleridir. Kamu iktisadi kuruluşları ise sermayesinin tamamı devlete ait olan ve tekel niteliğindeki mal ve hizmetler üretmek ve pazarlamak üzere kurulan, kamu hizmeti niteliği dolayısıyla ürettiği mal ve hizmetler imtiyaz sayılan kamu iktisadi teşebbüsleridir. Teşebbüsler, işletme ve yatırım bütçesi hazırlarlar. İşletme bütçeleri, kaynak – ödeme dengesidir. Kamu iktisadi teşebbüslerinin işletme açıkları Hazinece karşılanır.

Kamu kesiminin ekonomi içindeki yeri (1980 – 2002)

Türkiye’de kamu kesiminin ekonomi içindeki yeri 1980 - 2002 arasında reel olarak fazla değişmemiş, ancak iç borç faizleri sebebiyle toplam kamu kesimi harcamaları bu dönemde iki kattan fazla artmıştır.

Türkiye’de merkezi hükümet bütçesinin hazırlanması ve TBMM’de onaylanması

Bütçe Dönemi ( Mali Yıl)

Bütçenin uygulanma dönemine mali yıl denir. Mali yılbaşının saptanmasında ülkelerin gelenekleri, ülke ekonomisi, iklim ve tarımsal üretim koşulları yasama organının çalışma dönemi, ülkedeki yatırım ve bayındırlık hizmetlerinin durumu, yasalarla getirilmiş olan ilkeler gibi nedenler rol oynar. Ülkemizde mali yıl 1 Ocak tarihinde başlayıp 31 Aralık tarihinde son bulmaktadır.

Merkezi Yönetim Bütçe Süreci

Bütçe Hazırlama Süreci

Orta vadeli program, orta vadeli mali plan, bütçe tekliflerinin hazırlanması, bütçe tasarısının oluşturulması, bütçenin parlamentoda kanunlaştırılması, bütçenin uygulanması ve sonuçlarının izlenmesi.

Orta Vadeli Program

DPT hazırlamaktadır. Bakanlar Kurulunun bu programı görüşmesi Mayıs ayının sonuna kadar görüşerek kabul etmesi ve Resmi gazetede yayımlatması gerekir. Beklenenler; kamu ve özel kesim için bir çerçeve niteliğinde olması, hükümetin amaçları, politikaları ve öncelikleriyle ilgili bir bilgi sunması, uzun vadeli amaçlar doğrultusunda 3 yıl içinde hangi hedeflere yoğunlaşacağının belirlenmesi, bütçe uygulama sonuçlarıyla ekonomik şartlardaki değişmelere göre her yıl yenilenerek dinamik bir yapı oluşturmasıdır.

Orta Vadeli Mali Plan

3 yıla ilişkin toplam gelir ve gider tahminleriyle birlikte hedef açık ve borçlanma durumuyla kamu idarelerinin ödenek teklif tavanlarını içeren bir belgedir. Teklif tavanları kurumlar için ayrılan maksimum kaynağı gösterir.

Bütçe çağrısı ve bütçe hazırlama rehberi

Bütçe çağrısı Maliye Bakanlığı tarafından hazırlanıp Başbakan onayıyla yayınlanmaktadır. Bütçe çağrısı kuruluşların bütçeyi hazırlarken göz önünde bulundurmaları ve dikkat etmeleri gereken temel felsefeyi ortaya koyar. Bütçe hazırlama rehberi, Maliye Bakanlığı tarafından hazırlanır ve harcamacı kuruluşlara gönderilir. Bütçe çağrısı çok genel esaslar çerçevesinde bütçe hazırlığına yer verirken, bütçe hazırlama rehberi daha ayrıntılı ve bütçe tekniğine göre o yıl bütçesinin özelliklerini gösteren ilkeleri içermektedir.

Gider Bütçesinin Hazırlanması

Harcamacı kuruluşlarda bütçe tekliflerinin hazırlanması

1-31 temmuz tarihleri arasında olacaktır. Bütçe hazırlama rehberinde gerekli görünen tüm formları kapsamalıdır. Gider cetveli, A Cetveli. Gelir cetveli, B cetveli. Finansman Cetveli, F cetveli.

Analitik Bütçe Sınıflandırması

1973 öncesi Klasik bütçe sınıflandırması uygulanırken, 1973-2003 yıllarında program bütçe sınıflandırılması uygulandı. 2003 yılında hem program bütçe hem de analitik bütçe uygulandı. 2004 yılında klasik bütçe zorunlu hale gelmiş.

Kurumsal sınıflandırma

4 düzeyli bir kod yapısından oluşur.

1. Bakanlıklar ve anayasal olarak eşdeğer kurumlar vardır.
2. Birinci düzeyde yanımlanan yöneticilere karşı doğrudan sorumlu birimler vardır.
3. Ana hizmet birimleri gibi ikinci düzeye bağlı olan ve kurumsal politikanın uygulanmasından sorumlu olan birimler yer alır.
4. Destek ve lojistik birimlerle politikaları uygulayan ve hizmetten yararlananlarla doğrudan muhatap olan birimler yer alır.

Fonksiyonel Sınıflandırma

Devlet faaliyetlerinin türünü gösterir. 4 düzeyli bir kod yapısından oluşur.

1. Devlet faaliyetlerini 10 ana fonsiyona ayırır.
2. Ana fonksiyonlar, ikinci düzeyde alt fonksiyonlara bölünür.
3. Nihai hizmetleri gösterir.
4. Özel olarak izlemeyi gerektiren bazı kamusal planlama ihtiyaçlarının karşılanması amacıyla oluşturulmuştur.

Ekonomik Sınıflandırma

Devletin görev ve fonksiyonlarını yerine getirilirken yürüttüğü faaliyetlerin, milli ekonomiye, piyasalara ve gelir dağılımına etkilerini planlamak, izlemek ve değerlendirmek hedeflenir.

Maliye Bakanlığının hazırlıklardaki rolü ve bütçe görüşmeleri

Harcamacı kuruluşlar mikro düzeyde kendi ihtiyaçları için talepte bulunur. Maliye bakanlığı ise, makro açıdan ülkenin tüm ihtiyaçlarını dikkate alır. Anlaşamazlık çözülemediğinde önce Bakanlar, sonra Başbakan araya girer.

DPT’nin hazırlıklardaki Rolü

Devlet Planlama Teşkilatı tarafından hazırlanan ve Yüksek Planlama Kurulunda görüşülerek Bakanlar Kuruluna sunulan “rapor” hedef stratejinin uzun vadeli plan ile yıllık, programların hazırlanmasında uyulması gerekli esasları gösteren bir “direktif” olarak kabul görmek gerekir. DPT da teşkilat yapısında farklı kurumlar vardır. bunlar içerisinde en önemli genel müdürlük Kamu Finansmanı Genel Müdürlüğü’dür.

Gelir Bütçesinin Hazırlanması

Türkiye’de gelir tahmininde, yargıya dayalı tahmin yöntemi, basit usul ve zaman serisi yöntemleri birlikte kullanılır. Gelir bütçesi hazırlandıktan sonra bütçe tasarısına B cetveli olarak eklenir.

Bütçe yasası ve Ekleri

Milli bütçe tahmin raporu

Ülkenin büyüme hızı, fiyatlar dengesi, yatırım – tüketim eğilimleri, dış ticaret dengesi, kamu ve özel toplam kaynakların toplam kullanımı gösterilir.

Bütçe Gerekçesi

Bütçenin hazırlandığı mali yıl için genel ekonomik durum, o malin yılın gider bütçesi önerisi, bütçe gelirleri ve vergi politikası, gider bütçlerinin gelişimi, kadro istatistikleri, devlet borçları ve KİT’ler hakkında bilgiler yer alır.

Yıllık ekonomik rapor

Bütçe hazırlıklarının yapıldığı yıla ait ekonomik bilgiler verir. Milli gelir, dış denge, para ve kredi, kamu maliyesi, fiyatlar ve ücretler, istihdam, üretim ve tüketim, hizmetler, uluslararası ekonomik gelişmeler hakkında ayrıntılı bilgiler yer alır.

Bütçe yasa metni

İlk üç maddesi ve katma bütçeli kuruluşların kendine ait özel hükümleri dışında hem genel hem de katma bütçeler içinde uygulanır.

Cetveller

A Cetveli: Her kuruluşun ödeneklerini program,alt program,faaliyet, proje ve ödenek türüne göre gösterir.

B Cetveli: Özel gelir yasalarındaki hükümlere göre, mali yıl  içinde tahsil edilecek devlet gelirleri.

C Cetveli: Bütçe gelirlerinin toplanmasına dayanak olan yasa,tüzük,yönetmelik ve kararların tarih, numara ve isimlerini yıllar itibariyle gösterir.

E Cetveli: Bazı ödeneklerin kullnımına ve harcamalara ilişkin esasları içerir.

H Cetveli: Yıl içersinde verilecek gündelik tutarlarını ve arazide çalışma karşılığı alınacak tazminat.

İ Cetveli: Bütçe yasasında gösterilmesi gereken parasal sınırları gösterir.Örn: avans tutar, açık artırma

M Cetveli: Milli Eğitim Gençlik ve Spor Bakanlığı tarafından idare edilecek okul pansiyonları ile Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı’na bağlı Sağlık okulları öğrencilerinde alınacak pansiyon ücretlerini gösterir.

O Cetveli: Ordu ihtiyaçları için alınacak hayvanların özelliklerini ve alım değerini gösterir.

P Cetveli: Motorlu taşıtların ortalama alım değerleri ve seferberlik tatbikatına katılacak araçların günlük kira bedellerini içerir.

T Cetveli: Kuruluşların satın alacakları taşıtların azami satın alma bedellerini gösterir.

K Cetveli: Ek ders, konferans ve fazla çalışma ücretleriyle muhtelif ücret ödemelerini gösterir.

V Cetvali: Ülkeye yaptıkları üstün hizmetler nedeniyle kendilerine bütçenin vatan hizmeti tertibinden özel aylık bağlanan kimselerin isimlerini ve aylık tutarlarını gösterir.

TBMM’de Bütçe görüşmeleri

1982 Anayasasının 162. maddesi ile genel ve katma bütçe tasarılarının mali yılbaşından yetmiş beş gün önce TBMM’ne sunulması kabul edilmiştir. Bütçe tasarıları ve rapor, 40 üyeden kurulu Plan ve Bütçe komisyonunda 55 gün içinde görüşülür. Komisyonun kabul ettiği metin TBMM genel kurulundan 20 gün içinde görüşülüp mali yılbaşına kadar karara bağlanır. Remi gazetede yayımlandıktan sonra 1 Ocak’ta yürürlüğe girer. Cumhurbaşkanının veto etme yetkisi yoktur.

Geçici Bütçe

Bütçenin görüşülüp onaylanmasının mali yılbaşına kadar yapılamaması halinde kamu hizmetlerinin durmaması için geçici bütçe uygulamasına gidilir. Bir önceki yıl bütçe başlangıç ödeneklerinin belirli bir oranı esas alınarak belirlenir. 6 ayı geçemez. Cari yıl bütçesinin yürürlüğe girmesiyle geçici bütçe uygulaması sona erer. O tarihe kadar yapılan harcamalar ve girişilen yüklenmeler ile tahsil olunan gelirler cari yıl bütçesine dahil edilir.

Kamu mali yönetim ve kontrol masası çerçevesinde bütçenin uygulanması

Maliye bakanlığı amaç, teşkilat ve görev yapısı

Maliye bakanlığı kuruluç amacı ve görevleri

Maliye politikalarının hazırlanmasına yardımcı olmak, maliye politikasının uygulanması ve uygulamanın takibi ve denetlenmesini sağlamaktır. Görevleri ; Maliye politikasının hazırlanmasına yardımcı olmak, maliye politikasını uygulamak, devletin hukuk danışmanlığını ve muhakemat hizmetlerini yapmak, harcama politikalarının geliştirilmesi ve uygulanması ile Devlet bütçesinin hazırlanması, uygulanması, uygulamanın izlenmesi ve yönlendirilmesine ilişkin hizmetleri yürütmek, devlet hesaplarını tutmak, saymanlık hizmetlerini yapmak, devlete ait malları yönetmek, gelir gider işlemlerine ait mevzuat hazırlamak, ilgili kuruluşların işletme ve yatırım programlarını inceleyip onaylamak ve takip edip, denetlemek, milletlerarası kuruluşların bakanlık hizmetlerine ilişkin çalışmaları izlemek.

Maliye bakanlığı teşkilatı

Bakan, Müsteşar, Müsteşar Yardımcısı, Ana hizmet birimleri.

Ana hizmet birimleri:

1. Baş hukuk müşavirliği ve muhakemat genel müdürlüğü : devletin hukuk danışmanlığını ve muhakemat hizmetlerini yürütür.
2. Bütçe ve mali kontrol Genel müdürlüğü: kuruluşların bütçe hazırlık çalışmaları sırasında göz önünde bulunduracakları teknik bilgileri belirler, bütçe kanun tasarısını gerekçesiyle birlikte hazırlar ve işlemlerini yürütür.
3. Muhasebat genel müdürlüğü: devlet muhasebesinin kurallarını koyar, devlet hesaplarının kayıtlarını tutar, saymanlık hizlerini yürütür, kesin hesapları inceler.
4. Gelir politakları genel müdürlüğü: devletin gelir politakasını hazırlar ve uygular, gelir bütçesini düzenler, uluslararası vergi ilişkilerini yürütür, vergi denetimi yapar.
5. Milli emlak genel müdürlüğü: devlet malların yürütülmesinden sorumludur.
6. Mali suçları araştırma kurulu: kara paranın aklanmasının önlenmesini için çalışmalar yürütür.
7. Tasfiye işleri döner sermaye işletmeleri genel müdürlüğü: gümrük denetimine tabi olan her türlü eşya için antrepo,ambar ve depolar işletmek, tasfiye edilecek taşınır malların satışını yapmakla görevlidir.
8. Avrupa birliği ve dış ilişkiler dairesi başkalığı: bakanlığın yurtdışı, uluslararası veya ikili münasebetlerini yürütmek, Bakanlık görevleriyle ilgili konularda AB ile koordinasyonu sağlamakla görevlidir.
9. Diğer birimler: danışma ve denetim birimleri, teftiş kurulu başkanlığı, hesap uzmanları kurulu başkanlığı, bakanlık müşavirleri, basın ve halkla ilişkiler müşavirliği
10. Yardımcı birimler: personel genel müdürlüğü, idari ve mali işler dairesi başkanlığı, bilgi işlem dairesi başkanlığı, savunma sekreterliği ve özel kalem müdürlüğü
11. Taşra teşkilatı: defterdarlıklardan oluşur.
12. Bağlı kuruluşlar: TC. Emekli sandığı, milli piyango idaresi, kefalet sandığı, gelir idaresi başkanlığı

Hazine müşteşarlığı amaç ve teşkilat yapısı

Amacı, ekonomi politikalarının tespitine yardımcı olmak ve bu politikalar çerçevesinde hazine işlemleri, kamu finansmanı, kamu iktisadi teşebbüsleri ve devlet iştirakleri, ikili ve çok taraşı dışekonomik ilişkiler, uluslararası ve bölgesel ekonomik ve mali kuruluşlarla ilişkilerin düzenlenmesi olarak tanımlanabilir. Hazine Müsteşarlığı içindeki en önemli genel müdürlük, Kamu Finansmanı Genel Müdürlüğüdür.Kamu Finansmanı Genel Müdürlüğü hazinenin görevleri içerisinde yer alan kamu gelir ve giderlerinin yer ve zaman bakımından denkleştirilmesi işlemlerini yerine getirmektedir.

Bütçe ve hazine işlemleri

Devletin bütün gelir ve giderleri arasındaki dengesizliklerin giderilmesine hazine işlemleri denir.

1. Kamu gelir ve giderlerinin yer bakımından denkleştirilmesi

Ülke içinde gelir fazlası olan yerlerden gider fazlası olan yerlere para gönderilmesidir. Buna nakit hareketleri  denir. Merkez bankası yürütür, olmadığı yerde Ziraat bankası.

2. Kamu gelir ve giderinin zaman bakımında denkleştirilmesi

Kamu gelir ve giderlerinin yıl içinde değişik gelişmeler göstermesi nedeniyle yıllık topmlar eşit olsa bile aylık veya haftalık dönemlere göre gelir ve giderler arasında büyük farklar olabilir. Bu dengesizlikler için hazina kısa vadeli hazine bonoları ve devlet tahvilleri çıkararak iç sermaye piyasasından borçlanma veya emanet parlardan yararlanma yoluna gider.

Hazinenin kaynakları

Hazinenin kısa vadeli kaynakları

1. Hazine bonoları
   1. Müteahhit bonoları
   2. Garanti bonolar
   3. Kefalet bonoları
   4. Olağanüstü hallerde çıkarılacak bonolar
2. Merkez bankası avansları

Hazinenin uzun vadeli kaynakları

Tahvillerin bonolardan farkı 1 yıldan uzun vadeli olmasıdır. İstendiği anda paraya çevrilebilir ve devlet garantisi altındadır. Tahvil ihraç ederek uzun vadeli borçlanmaya gidilir.

Gider bütçesinin uygulanması

Bütçenin uygulanabilmesi gelirlerin toplanması,hizmet sınırlandırması içinde yer alan program altprogram ve faaliyet/projelerin amaçlarına ulaşması ancak gerekli harcamaların yapılmasıyla gerçekleşmektedir. Bütçeyle verilen ödeneklerin temelde o kuruluşun yapabileceği harcamaların toplam tavanını oluşturmasına rağmen bu ödeneklerin harcanabilmesi çeşitli işlem, prosedür ve denetimler gerekmektedir. Bütçenin uygulanması sırasında Türk bütçe sisteminde bütçe rakamlarının değişmesine neden olan durumlar ortaya çıktığı zaman ek ödenek ve olağanüstü ödenek uygulamaları ile bu rakamların artırılması mümkündür.

Ödenek işlemleri

Maliye bakanlığı tarafından ekonomik koşullara bağlı olarak harcamacı kuruluşlara ödenekler kullandırılmayabilir, bu  işleme ödeneklerin bloke edilmesi denir.

Gelir bütçesinin uygulanması

Gelirler, bütçe yasasının B cetvelinde yer alır. En önemlileri vergi gelirleridir. Vergiler 4 aşamayla toplanır,

1. Vergi tarhı:  Vergi yükümlüsünün ve konusunun belirlenmesinden sonra, vergi borcunun miktarının, yasalarla belirtilmiş matraha ve vergi oranlarına göre saptanmasıdır.
2. Verginin tebliği: tarh edilen verginin yetkili makam tarafından vergi yükümlüsüne yazıyla duyrulmasıdır.
3. Verginin tahakkuku: tarh ve tebliğ edilen verginin ödenmesi gereken duruma gelmesidir.
4. Verginin tahsili: tahakkuk edilen verginin vergi yükümlüsü tarafından vergi dairesine ödenmesi yada banka veya posta yoluyla hazineye ödenmesidir.

Bütçe döneminin sona ermesi ve hesapların kapatılması

1. Hesap dönemi yöntemi (egzersiz yöntemi): hangi yıla ait olursa olsun gerçekleştirilen gelir ve gider hesabı içinde bulunulan yıl bütçesine kaydedilir.
2. Yönetim dönemi yöntemi(jestiyon yöntemi): bütçe yılından sonra yapılan giderler ve toplanan gelirler ilgili olduğu yılın bütçe hesabına geçirilir.

Türkiye’de bütçenin idari,yargı,yasama denetimleri

Türkiye’de bütçenin denetim türleri ve kavramları

1. Bütçenin idari denetimi: idarenin araç ve yöntemleriyle idari işlemlerin incelenmesine yönelik denetimdir.
2. Bütçenin yargı(sayıştay) denetimi: ülkemizdeki sayıştay Divan-ı muhasebat adıyla 1862’de kurulmuştur. Çeşitli değişikliklerle 1967 yılında Sayıştay kanunuyla yürürlüğe girmiştir. Meclisler hükümete devrettikleri yetkileri tarafsız bir hesap mahkemesi olan sayıştay’a inceletir. Gerektiğinde de bütçe gelir ve giderlerine ilişkin olarak merkezi yönetim veya bireyler mahkemelere başvururlar. Buna yargı denetimi denir. Bu denetim yönetimin hukuka bağlılığının en güçlü yaptırımıdır.
   1. Sayıştay’ın denetim görevi: uygunluk denetimi genellikle harcama sonrası yapılan bir denetimdir ve kamu gelir, gider ve mallarının mevzuata uygun olarak tahsil ve harcanması işlemlerini irdeler. Mevzuata aykırı, maddi hatalı ve suç unsuru bulunan belgeler için sorgu olarak adlanrılan belgeler hazırlanır. Sorgulara 30 gün içinde cevap verilmesi gerekir.
   2. Sayıştay’ın yargı görevi: Sayıştay’ın ilamlarına karşı Sayıştay Temyiz kuruluna temyiz başvurusu yapılabilir. Temyiz isteği 90 gün içinde dilekçeyle yapılır. Temyiz kurulu tarafından verilen kararlara karşı ilgililer 15 gün içinde bir kereye mahsus kararların düzeltilmesini talebinde bulunabilir.
   3. Sayıştay’ın rapor verme görevi: kesin hesap kanunu mali yılın bitiminden itibaren 7 ay içinde Bakanlar Kurulu tarafından TBMM’ne sunulur. Haziran ayı sonuna kadar.

Yasama denetimi sağlayan belgeler

1. Faaliyet raporları
2. Kesin hesap kanunu
3. Genel uygunluk bildirimi

Avrupa birliği bütçesi

Kuruluş dönemi(1951 - 1965): topluluğun mali sistemi oluşturulmuş ve mali rejim birleştirilmiştir.

Derinleşme dönemi(1970-1975): bütçe anlaşmalarının yapıldığı, öz kaynaklarla ilgili kararların verildiği ve topluluğun mali ve bütçe hukukunun niteliğinin açıklandığı dönemdir. Mali özerklik sağlanmıştır.

Reform dönemi(1984-1988): bütçenin kabulü aşamasında ortaya çıkan kurumlar arası anlaşmazlıkların artması ve öz kaynakların azalması sorunlarının çözülmesi gereken dönemdir.

Maastricht anlaşması sonrası dönem(1992’den sonra): hem birliğin temel yasa ve politikalarının belirlendiği hemde üye sayısının artıığı, dolayısıyla mali uygulama alanının ve konularının genişlediği dönem olmuştur.

AB bütçesinin temel özellikleri

Mali tüzüğe göre bütçe, geçerli olduğu mali yıla ilişkin topluluk gelir ve giderlerini tahmin eden ve bunların gerçekleştirilip, uygulanmasına izin veren bir hukuki tasarruftur. Avrupa komisyonu; bütçe uygulamasından sorumlu olan birlik organıdır. Birlik öz kaynaklar sistemine geçiş kararına dayanarak, gelirleri toplama görevi üye ülkelere verilmiştir. Avrupa parlamentosu; birlik bütçesinin kabulünde görevlidir. Zamanla bütçeleme sürecindeki yetkisi arttırılmış ve bütçenin zorunlu olmayan harcamaları konusunda ona önemli yetkiler verilmiş. Avrupa sayıştayı: birliğin tüm hesaplarını, ödünç işlemlerini, bütçe dışı faaliyetlerini ve Avrupa kalkınma fonu’nu denetleyen organdır. Bütçelemenin çeşitli aşamalarında, avrupa konseyi ve avrupa adalet divanı da çeşitli görevleri yerine getirir.

AB bütçesinin ilkeleri

1. Birlik ilkesi: AB’nin tüm gelir vegiderlerinin tek bütçede gösterilmesi gerekir.
2. Genellik ilkesi: AB bütçe gelir ve giderlerinin ayrı ayrı ve tam olarak gösterilmesi, gider ve gelirlerin birbirinden mahsup edilmemesi ve gayrisafi olarak gösterilmesidir.
3. Yıllık ilkesi
4. Özellik ilkesi: ödemelerin genel nitelikte olmasını önlemek üzere, bu ilke harcamaların özellikle belirtilmiş ücret, kültür gibi niteliklerinin göz önüne alınarak yapılmasını öngörür.
5. Denklik ilkesi: öz kaynaklarının harcamaları dengelemesini öngörür.
6. Bütçenin ortak para birimi cinsinden ifade edilmesi ilkesi

AB bütçesinin harcamaları ve bileşimi

1. Ortak tarım politakası harcamaları
2. Yapısal politika harcamaları :  işsizlere, geri kalmış bölgelere, kalkınma düzeyi düşük yerlere harcanır.
3. İçsel politikalar: ar-ge, taşımacılık, balıkçılık, denizcilik,kültür,bilgi,telekomünikasyon
4. Dış politikalar: diğer ülke ve bölgelere yapılan insani ve teknik yardımlar
5. Rezervler: olağanüstü durumlar ve ihtiyaçlar için ayrılan fonlar
6. İdari harcamalar
7. Katılım öncesi yardımlar: aday ülkelere yapılan destekler ve yardımlar.

Taahhüt ödeneği:  içinde bulunduğu yıla ve izleyen yıllara ilişkin ödeneklerdir.

Ödeme ödeneği: cari mali yıl harcamalarıyla önceki mali yıllardan gelenleri içerir ve yoplam ödeme ödenekleri bütçe gelirleriyle denk olmalıdır.

Basit ödenek: içinde bulunulan mali yıla ilişkin taahüt edilmiş ödenekler.

Karışık ödenek: yıllarla geçişli ödenek türüdür ve sadece cari yıl ödenekleriyle sınırlı değildir.

AB bütçesinin gelirleri ve bileşimi

1. Özkaynaklar
   1. Tarımsal vergiler: 3.ülkelerden ithal edilen tarım ürümlere uygulanır.
   2. Gümrük vergileri: 3.ülkelerle Birlik arasındaki tarım dışı ürünlerin ticaretine uygulanır.
   3. KDV: her ülkenin toplam KDV üzerinden belli bir oranda alınır.
   4. GSMH katkısı: gelir ve giderler arasında, kaynakların ve KDV’nin sağlayamadığı dengeyi sağlar.
2. Diğer gelirler

AB bütçeleme süreci

AB bütçesinin hazırlanması, görüşülmesi ve onaylanması

Mali yılı 1 ocakta başlar, 31 Aralıkta sona erer. Avrupa Komisyonunun harcamacı dairelere gelecek döneme ilişkin zorunlu olmayan harcamaların artış miktarında yapılabilecek maksimum oranları bildirmesiyle başlar. 1 mayıstan önce her kurum, gelecek mali yıla ait harcama planlarını yaparak Avrupa Komisyonu Bütçe Genel Müdürlüğüne bildirir. Komisyon 15 Hazirana kadar gelen harcama planlarından taslak bütçeyi oluşturur. Komisyonca toplanıp, toplam gelir ve gider tahminlerini içerecek şekilde ön bütçe oluşturulur. Avrupa Konseyine sunarlar. 31 temmuza kadar konsey ön bütçeyi bütçe tasarısı şekline dönüştürerek Avrupa Parlamentosuna birinci okuma için gönderir. Parlamento, zorunlu omayan harcamalar üzerinde değişiklik yapabilir. İlk görüşülmesi 45 gün içinde konseyden geldiği şekilde uygun görülürse, onaylanır. Eğer, değişiklik teklifleriyle beraber konseye geri gönderilirse, mekik görüşmeler denen bir süreç başlar. Zorunlu harcamalar üzerinde son söz, konsey’e aittir. 15 gün içinde konsey kendisine geri gelen bütçe tasarısı üzerinde düzenlemeleri yaparak uygun gördüğü zaman bütçe kabul olur. Eğer, konsey  kendisine geri gelen bütçede düzeltmeler üzerinde değişiklik yaparsa, tekrar Parlamentoya gönderilir. Parlamento ikince gözden geçirme yada ikinci okuma süresi olarak adlandırılan 15 günlük sürece girer. En geç Aralık ayı ortasına kadar onaylanır. Parlamento kendi değişiklik önerileri üzerine konsey tarafından yapılmış değişiklikleri beşte üç oranında ağırlıklı çoğunlukla uygun görürse, kanunlaştırır. Bütçe red edilirse, yeni bütçe hazırlanana kadar bir önceki bütçenin yarısı kadar her ay harcamaları verilir.

AB bütçesinin uygulanması

Birlik bütçesinin uygulanmasında temel sorumlu komisyondur. Komisyon, saptanan sınırlar ve koşullarla bütçe içinde ödenek aktarmaları yapabilir.

Birlik hesaplarının uygulanması

İta amiri, sürece uygun olarak harcamaları yönetir ve tahsilat ve ödeme kurallarını belirler. Saymanlar, harcamalara ilişkin ödeme emirlerini yürütmek ve öz kaynakların tahsilatını yapar, fonların muhafazasıyla da ilgilenir. Birlik harcamaların gerçekleşmesinin 4 aşaması vardır.

1. Taahhüt: bütçede harcamaya neden olacak her türlü durum, ödeneğin kullanılmasına ilişkin bir ön izindir.
2. Tahakkuk: alacaklıların haklarının varlığının, onlara ödenecek miktarın ve onlar tarafından istenen alacağın istenebilir oluşunun doğrulanmasıdır.
3. Ödeme emri: ita amiri tarafından saymana gönderilen ve ödemenin yapılması için verilen belge.
4. Ödeme: kullanılabilir fonlar çerçevesinde, sayman tarafından alacaklıya yapılann parasal aktarmadır.

Bölümlerarası aktarma, konsey veparlamentonun kendileriyle ilgili bölümler arasında kurumsal özerklik ilkesine bağlı kalarak aktarma yapmasıdır. Komisyonun özerkliği daha fazla olduğundan daha geniş anlamda aktarma yapma yetkisi vardır. Zorunlu ve zorunlu olmayan harcamalar arasındaki aktarmalara, karışık aktarmalar denilir. Komisyonun belirlemiş olduğu oranlar çerçevesinde yapılır. Yıllık olma ilkesi gereğince, mali yıl içinde kullanılmayan kredilerin iptal edilmesi gerekir.

Birlik gelirlerinin uygulanması

Özkaynakların tahsilatındaki yetkiler, geniş olarak üye devletlere bırakılmıştır.

AB bütçesinin denetlenmesi

1. İç denetim:  mali denetçiler tarafından yapılan iç denetimde denetçiler, harcamaların taahhüdünden ödenmesi, aşamalarına kadar, gelirlerin saptanmasından tahsilat aşamalarına kadar tüm işlemleri denetler.
2. Dış denetim

Sayıştay Denetimi: sayıştay birlik harcama ve gelirlerinin denetiminin son aşamasından sorumludur. Her bütçe dönemi kapandıktan sonra üye devletlerden edindiği bilgi,belge ve cevaplar ve kendi gözlerimden elde ettiği bir rapor halinde üyelere sunur. Komisyonda her yıl, parlamentoya ve konseye bütçe uygulamalarıyle birlikte bu raporu sunarak hesapları kapatır. Kabul edilen rapor, birliğin resmi gazetesinde yayımlanır.

Avrupa parlamentosu denetimi: bütçe kontrol komisyonu palamenter denetimin organı olup kredilerin kullanımını ve bütçenin uygulanmasını denetler. Komisyonun, parlamentoya ve konseye vermek üzere  hazırladığı 3 aylık raporları inceler. Parlamentonun temel bütçe otoritesi olarak, gerekli gördüğü anda bütçe ödemesini durdurma yetkisi vardır. Bu denetim türü Roma Antlaşmasıyla düzenlenmiştir.